ŞEMSETTİN SÂMÎ (1 Haziran 1850-18 Haziran 1904)

Yanya’da doğdu. Küçük yaşta annesini, babasını kaybedince ağabeyinin himayesin­de yetişti. Bir Rum okulunda okudu. Burada Rumca, İtalyanca ve Fransızca öğrendi. Ayrıca özel hocalardan Arapça ve Farsça dersleri aldı. Yanya “Mektubî Kalemi”ne girdi. Bu arada edebiyatla ilgilendi; çeşitli çeviriler yaptı, gazetelerde yazılar yayınladı. Ta’aşşuk-ı Tal’at ve Fıtnat‘ı(1872) bu dönemde yazdı. Piyes denemeleri yaptı.

Trablusgarp vilâyeti gazetesini çıkarmakla görevlendirildi. Daha sonra mühürdar olarak Rodos’a gönderildi. Osmanlı – Rus harbi çıkınca Yanya’ya gitti. Harp sonrasında istanbul’a döndü. “Terceman-ı Şark” gazetesinin baş yazarlığını üstlendi. Sultan II. Abdülhamid tarafından “Teftiş-i Askerî” komisyonu kâtibi olarak görevlendirildi. Bu rahat ortam içerisinde sözlük çalışmaları yaptı. Hayatının son yıllarında Orhun Âbideleri, Kutadgu Bilig vb. Türk kültürünün temel eserlerini hazırladı. Maddî imkânsızlıklar yüzünden bunları bastıramadan öldü.

Çok yönlü bir sanatçı olan-Şemsettin Sami yazı hayatına gazeteci olarak atıldı. Çeşitli gazetelerin çıkarılmasına öncülük etti. Çevirileri, roman ve piyes denemeleriyle edebî çevrede tanındı. Sözlük, ansiklopedi ve dil üzerindeki çalışmalarıyla Türk kültürüne katkıda bulundu ve Türkçülük fikrinin uyanmasında emeği geçti.

Yazarın Taaşşuk-ı Tal’at ve Fıtnat adlı eseri ilk telif romanımızdır. Batıdan yapılan ilk çevirilerde onun da imzası vardır. Ancak, Türk dili ve kültürüne en büyük katkısı sözlük ve ansiklopedi çalışmalarıdır. Kamus-ı Fransevî Fransızca – Türkçe, Türkçe – Fransızca olarak hazırlanmıştır. Kamusu’l – A’lâm ise tarih, coğrafya ve meşhur adamlar ansiklopedisidir ve 6 cilt olarak hazırlanmıştır. En olgun eseri ise Kamus-ı Türkî’dir. Bu eser Türkçenin ilk sözlüğüdür. Türkçe kelimeler alfabetik düzen içinde verilmiş ve Türk adı ilk defa bir sözlüğe konulmuştur. Bu sözlüğün “İfâde-i Meram” adlı önsözünde yazar Türk dilinin tarihî gelişimini ve coğrafî durumlarını ince­lemiş, Türkçe’nin kollarını gözden geçirmiştir. Pek çok yazısında kuvvetli bir dil şuuru ve Türkçe sevgisi açıkça görülmektedir.

Özetlemek Gerekirse:

1- İlk yerli (tezli) roman   Taaşşuk-ı Talat ve Fıtnat’dır. Romanda kölelik ve cariyelik konusunu işlemiştir.

2-İlk tarih ve coğrafya ansiklopedisi Kamus’ul Alam

3-İlk Türkçe Sözlük      Kamus-ı Türki

4-Kamus-i Fransevi ve Kamus-ı Arabi diğer önemli sözlükleridir.

5-Tanzimat Edebiyatı’nın en önemli dilcisidir.

6-Orhun Abideleri’ni ve Kutadgu Bilig’i Türkiye Türkçesine çeviren kişidir.

7-Sefiller ve Robinson Crusoe çevirilerini yapmıştır.

8-Sabah gazetesinde yayımlanan Lisan-ı Türki adlı makalesinde Osmanlıcayı değil, Türkçeyi ve Türkçenin yalınlaşmasını savunmuştur.