Divanü Lûgat-it-Türk
Divan ü Lûgat-it-Türk (Türk Dilleri Sözlüğü), 1072 yılında yazılmıştır. Yazarı, Kaşgarlı Mahmut’tur. Araplara, Türkçeyi öğretmek amacıyla yazılmıştır. Bu yüzden, Arapça yazılmış olan eser. Türkçenin Arapça kadar değerli bir dil olduğunu kanıtlar. Divan ü Lûgat-it-Türk sadece bir sözlük de değildir. Eserin içinde, çeşitli Türk lehçelerinden derlenen, koşuklar, sagular, destanlar ve savlar da vardır. Bu nazım parçalarını toplamak için boy boy ve il il dolaşmıştır.

Divanü Lûgat-it-Türk’ün Genel Özellikleri

• 11. yüzyılda yazılmıştır.
• Türkçenin ilk sözlüğü, antolojisi, ansiklopedisi ve dil bilgisi kitabıdır.
• Araplara Türkçe öğretmek, Türkçenin yaygınlığını göstermek için yazılmıştır.
• Kaşgarlı Mahmud tarafından yazılmıştır.
• Yazarı, birçok Türk boyunu gezerek derlemeler yapmıştır.
• Sözcükleri güzel örnekleyen atasözleri ve şiirler kullanmıştır. (Bu özelliği, onun, kendinden sonraki Türk yazını için çok önemli bir kaynak olmasını sağlamıştır.)
• Divanu lügati’t-Türk 7500’den daha fazla Türkçe sözcük içerir.
• Dönemin özelliklerini yansıtan kelimeleri barındırır.
• Karahanlı Türkçesi ile yazılmıştır.

Kaşgarlı Mahmut, eseri hakkında şunları söyler:
“Kendim, Türkelerin en fasih konuşanlarından, en açık anlatanlarından, en doğru anlayanlanndan, asıl ve nesepçe en ileri bulunanlarından, en iyi kargı kullanan cengâverlerinden olduğum hâlde, Türklerin hemen tekmil illerini, obalarını, çöllerini karış karış gezip dolaştım. Türk’ün, Türkmen’in, Oğuz’un, Yağma’nın, Çigil’in, Kırgız’ın dillerini, kafiyelerini tamamen zihnime nakşettim. Bu hususta o kadar ileri gtitim ki, her taifenin lehçesi bence en mükemmel şekilde elde edilmiş oldu. İşbu kitabımı bu kadar inceleme ve araştırmadan sonra en süslü tarzda, en beliğ bir üslûp üzere yazdım. Dünyaca, adımı kıyamete kadar yâdettirmek; ahîretçe bitmez tükenmez azık olmak maksadiyle Cenabı Haktan inayet diliyerek meydana getirdiğim şu eseri Divanü Lûgati’t-Türk adını verdim.”

Kaşgarlı Mahmut engin bir Türk milliyetçisidir. Eseri’nin giriş bölümünde Türk milletini şöyle tasvir eder :
“Yüce Tanrı’nın devlet güneşini Türk burçlarında doğrurmuş olduğunu ve onların yurtları üzerinde dünyanın bütün dairelerini döndürmüş bulunduğunu gördüm. Tanrı, onlara Türk adını verdi ve onları yeryüzüne hâkim kıldı. Zamanımızın hakanlarını onlardan çıkardı. Dünya milletlerinin idare dizginini onların eline verdi; onları herkese üstün eyledi; kendilerini hak üzere kuvvetlendirdi. Onlarla birlikte çalışanı, onlardan yana olanı aziz kıldı ve Türkler yüzünden onları her dileklerine eriştirdi. Bu kimseleri kötülerin şerrinden korudu. Derdini dinletebilmek ve Türklerin gönlünü almak için onların dilleriyle konuşmaktan başka çare yoktur.”

“Divanü Lûgat-it-Türk” adlı sözlükte, alfabetik 7500 kelimeye Arapça karşılıklar verilmiştir. Her kelime, örneklerle açıklanmış ve anlamca zenginleştirilmiştir.
Divan ü Lûgati’t-Türk’ten alınmış bir halk şiiri örneği:

Aşk Şiirleri :

Bulnar mini öles köz
Kara mengiz kızıl yüz
Andın tamar tükel tuz
Bulnap yana ol kaçar

Avlap meni koymangız
Ayık ayık kay mangiz
Akar közüm uş tengiz
Teğre yöre kuş uçar.

Yığlap udu artadım
Bağrım başın kartadım
Kaçmış kutuğ irtedim
Yağmur kipi kan saçar

Yüknük manga imledi
Közüm yaşın yamladı
Bağrım başın emledi
Elkin bolup ol keçer

Günümüz Türkçesiyle
“Baygın beni avlıyor (ve üzerinde) kara benler (bulunan o) pembe yüz (beni tutsak ediyor). Bütün güzellik(ler) ondan damlıyor (sanki); (beni) tutsak ediyor, sonra da kaçıp gidiyor.
Beni avlayıp bırakmayın, (ne olur)! Söz verip sözünüzden caymayın! Gözlerim(den) deniz gibi (yaşlar) akıyor işte; (Öyle ki akan gözyaşlanmın) çevresinde kuşlar uçuşuyor!
(Beni bırakıp giden sevgilimin) ardından ağlayıp mahvoldum. Bağrımın (kapanmış olan) yarısını (yeniden) deştim ve kaçıp gitmiş olan mutluluğu aradım durdum. (Gözlerim) yağmur gibi kan(lı yaşlar) saçıyor (şimdi).
(Sevgilimin hayali beni görünce) eğilip bana işaret etti ; (kendini göstermekle) gözlerimin yaşını silmiş ve bağrımın yarasını tedavi etmiş oldu. (Ne yazık ki sonra) bir konuk gibi geçti gitti.