11. ve 12. yüzyıl Türk edebiyatı, İslâm kültürünün ağırlığı altındadır. Karahan medreselerinde yetişen ve çok iyi Arapça bilen Türk aydınları, Arap edebiyatının etkisinde kalarak, ilk eserlerini vermeye başladılar. Kutatgu Bilig, Yusuf Has Hacip tarafından yazılmıştır. Yazılış tarihi, 1069 veya 1070’tir. Bu eser, 11. yüzyılın, ilk önemli eseridir.

Eserin Konusu ve Teması
Kutadgu Bilig; (Kutadgu : Saadet, mutluluk; bilig : Bilgi) Mutluluk Veren Bilgi, Kutlu Bilgi anlamına gelir. Devlet, Devlet yönetimi din ve siyaset konularında bilgi veren bu eserden çok geç haberimiz olmuştur. Yazılışından sekiz üz yıl sonra, farkına varılan Kutadgu Bilig, dört kişinin karşılıklı konuşmasıyla oluşmuş bir eserdir. Eserdeki kişilerin adları ve temsil ettikleri kavramlar şunlardır:

Padişah Kün – Toğdı: Yasaları, adaleti. Vezir Ay – Toldı: Kutu, saadeti, mutluluğu. Vezir Ay Toldı’nm oğlu Ögdülmüş: Bilimi, usu. Ay-Toldı’nın diğer oğlu Odgurmuş : Geleceği.

Eserde, Hükümdar Kün Toğdu (Gündoğdu) ölüm karşısında, saltanatın, hatta hayatın boşluğu ve hiçliği kanısına varır. Ögdülmüş, hükümdarı, “ülkeyi erdemle, adaletle yönetirse, Tanrı’nın büyük bir kulu olacağını” hatırlatır. Daha sonra, Karamsarlık sırası Ogdülmüş’e gelir. Bir gün o da vezirliği bırakmak, kendini büsbütün dine vermek ister. Fakat, kardeşi ve din adamı olan Odgurmuş, onun gibi düşünmez. Kendisine “O güreve, senden sonra, kötü bir kişi gelirse, Allah katında, suçlu ve sorumlu olursun” der.

Eserin Şekil Özellikleri
Kutadgu Bilig, 6645 beyitlik uzun bir “mesnevi”dir. Aruz vezniyle yazılmış ve Aruzun 11’li hece ölçüsünü veren bir kalıp kullanmıştır. Çünkü, Türk şairleri, şiirde 11’lik hecelere yatkındır.Ayrıca, eserde, 173 tane dörtlük vardır. Bu da, şairin, kendi edebiyat geleneğinden büsbütün kopamadığını gösterir. Kutadgu Bilig’de dil, çoğunlukla Türkçedir ama, Arapça kelimeler de azımsanamaz.
Demek oluyor ki, Kutadgu Bilig, İslâmlıktan önceki geleneklerle  İslâmi kültürle gelen özellikleri bir arada göstermektedir. Fakat, İslâmi özellikler daha ağır basmaktadır. Bu görünüşüyle Kutudgu Bilig, ilginç bir geçiş döneminin ilk eseridir.

Kutatgu Bilig’den Örnek Metinler

Ukuşka biligke bu tılmaçı til
Yaruttaçı emi yorık tilni bil

Kişig til ağırlar bulur kut kişi
Kişig til ucuzlar barır er başı

Til arslan turur kör işikte yatur
Aya evlig er sak başıngnı yiyür

TiHn emgemiş er negü tir eşit
Bu söz işke tatgıl özünge iş it

Mini emgetür til idi ök telim
Başım kesmesüni keseyin tilim

Sözüngni küdezgil başıng barmasun
Tilingni küdezgil tişing sunmasun

Biliglig bilig birdi tilke başıg
Aya til idisi küdezgil başıg

Esenlik tilse sening bu özüng
Tilingde çıkarma yaragsız sözüng

Bilip sözlese söz biligke samur
Biligsiz sözü öz başını yiyür

Oküş sözde artuk asıg körmedim
Yana sözlemişte asığg tulmadım

Togogh ölür kör kalır belgü söz
Sözüng edgü sözle özüng ölgüsüz

İki neng bile er karımaz özi
Bir edgü kılınçı bir edgü sözi

Kişi toğdı öldi sözi kaldı
kör Özi bardı yalnguk atı kaldı kör

Tiriglik tilese özing ölmegü
Kılınçıng sözüng edgü tut ey bügü

Günümüz Türkçesi İle..

Dilin meziyetini ve kusurunu (faydasını ve zararını) söyler. Anlayış ve bilgiye tercüman olan, dildir : İnsanı aydınlatan açık dilin kıymetini bil.

İnsanı, dil kıymetlendirir, insan da onunla mutlu olur. İnsanı, dil değerden düşürür, insanın dili yüzünden başı da gider.
Dil, aslandır, bak, eşikte yatar. Ey ev sahibi, dikkat et, sonra senin başını yer.
Dilinden eziyet çeken adam ne der, dinle, bu söze göre hareket et, onu daima hatırda tut:
Bana dilim pek çok eziyet çektiriyor, başımı kesmesinler de, ben, dilimi ke¬seyim.
Sözüne dikkat et, başın gitmesin. Dilini tut, dişin kırılmasın.
Bilgili, dil için özlü bir söz söyledi: Ey dil sahibi, başını gözet.
Sen kendi selâmetini istiyorsan, ağzından yaktışıksız bir söz kaçırma.
Söz; bilerek söylenirse, bilgi sayılır; bilgisizin sözü kendi başını yer.
Çok sözden hiç fazla fayda görmedim; ama söylemek de faydasız değildir.
Bak doğan ölür, ondan eser olarak da söz kalır. Sözünü iyi söyle, ölümsüz olursun.
İnsan iki şey ile kendini ihtiyarlıktan korur, kurtarır : Biri iyi iş, biri de iyi söz.
Bak, insan doğdu, öldü, ama sözü kaldı; insanın kendisi gitti, adı kaldı.
Ey hakîm. ey bilgin, kendin ölümsüz bir dirilik istersen, işin de sözün de iyi olsun.